Je oogkleur

Je oogkleur wordt bepaald door het genetische materiaal in je lichaamscellen. Dit materiaal dat op het DNA ligt bepaalt welke stoffen worden geactiveerd om een oogkleur te vormen. Een stof die wordt aangemaakt is onder andere melanine. Bij mensen met bruine ogen wordt veel melanine aangemaakt en, aan de andere kant van het spectrum, bij mensen met grijze ogen wordt juist heel weinig melanine aangemaakt. Melanine is een stof die je ook in het haar vindt. Precies zoals bij de oogkleur veroorzaakt veel melanine in het haar een donkere haarkleur. Echter hebben mensen niet een specifieke kleur in het oog zelf. Mensen met blauwe ogen hebben dus niet een blauw pigment in het oog. De kleur van het oog wordt bepaald door de concentratie van het melanine in de voor en achterkant (iris-pigmentepitheel) van het stroma (iris) en de cellulaire dichtheid van het stroma (iris).  De dichtheid van het stroma bepaalt hoeveel licht er wordt geabsorbeerd door het  onderliggende  epitheliumpigment. Als de dichtheid kleiner is wordt er meer licht doorgelaten en lijken je ogen dus feller. Als de dichtheid groter is wordt er minder licht doorgelaten en lijken je ogen minder fel. Mensen met bijvoorbeeld staalblauwe ogen hebben een kleine dichtheid van het stroma waardoor er veel licht kan vallen op de kleine concentratie melanine (dit betekent dus een blauwe oogkleur) op het iris-pigmentepitheel. 

WAT IS MELANINE:
Melanine is een organisch pigment in de huid dat wordt gevormd door melanocyten. Melanocyten zijn cellen die in de kiemlaag van de huid liggen en worden aangemaakt in de basale laag van de opperhuid. Ze produceren deze stof onder invloed van UV-straling en geven het af aan de omliggende cellen. Melanine schermt de celkern af en beschermt zo het DNA tegen de schadelijke UV-straling van het zonlicht. Dit voorkomt mutaties en eventueel kanker. Toch is een passende hoeveelheid UV-licht van groot belang voor de mens omdat in de huid, dankzij UV-straling, vitamine D wordt aangemaakt. De activiteit van deze pigmentcellen en de hoeveelheid en rijpheid van de melanosomen bepalen iemands huidskleur.

WAT IS STROMA:                                                                                                                                                         Stroma (hoornvlies), een laag in het hoornvlies.  Stroma (iris), een laag in het regenboogvlies.

Wat is de meest voorkomende oogkleur?                                                                                                               Waarom blauwe ogen zich zo gigantisch hebben verspreid in Europa blijft een raadsel. In Nederland heeft ongeveer 80% een lichte oogkleur, echter moet er wel een onderscheid gemaakt worden tussen noord en zuid. In het noorden van Nederland (Groningen en Friesland) is de lichte oogkleur meer aanwezig dan in het zuiden. Ook in het noorden van Duitsland ligt het percentage hoog: ongeveer 75%. Als we steeds verder naar het noorden kijken wordt het ook steeds blauwer (lichter). In Estland heeft bijna iedereen een variatie van de blauwe oogkleur: 99% van de Estse bevolking heeft de blauwe iris. In Scandinavië hebben ook veel mensen blauwe ogen, maar ook de groene oogkleur komt hier veel voor. In Amerika lijkt de oogkleur veel voor te komen maar dat is maar schijn. Slechts 16.6% (ongeveer 1 op de 6) heeft daar een blauwe oogkleur. De bruine oogkleur komt in de Verenigde Staten veel vaker voor. In Afrika, de meeste landen van Zuid-Amerika en Azië zijn blauwe irissen vrijwel niet aanwezig.

Oogkleurverandering.                                                                                                                                                   De kleur van het oog kan in de loop der tijd veranderen. Veel blanke baby's hebben bij de geboorte blauwe ogen, die later kunnen veranderen in elke kleur. Na het derde levensjaar staat de oogkleur in principe vast.   Maar oogkleurverandering komt heel frequent voor, namelijk door contact met zonlicht, net als de huid. Praktisch alle ogen die niet permanent bruin zijn worden bruiner door zonlicht. Zo kan iemand met groene ogen in de zomer veel bruine vlekken ontdekken.                             

  Bij blauwe ogen wordt het vaak een lichtbruine ring van bij de pupil (en wordt vaak als een gele ring gezien). In de winter keert de normale kleur terug.

Bruine ogen                                                                                                                                                                   Bij de mens bevatten bruine ogen grote hoeveelheden Melanie (hoofdzakelijk eumelanine) in het stroma. Dit absorbeert vooral licht van korte golflengte. Zeer donkerbruine irissen kunnen zwart lijken. Mensen met lichtbruine irissen hebben ogen met een "whisky kleur". Bruine ogen gaan meestal ook samen met bruin of zwart haar. Bruin is een dominante kleur en in vele populaties is het (met enige uitzonderingen) de enige aanwezige kleur.

Hazelnoot of wel lichtbruin ogen                                                                                                                             Wordt vooral veroorzaakt door de Rayleigh Verstrooiing. Een aantal studies hebben hazelnoot als mediane kleur tussen bruin en donkerbruin aangeduid. Dit kan soms leiden tot een meerkleurige iris. Dat wil zeggen een oog dat bruin is dicht bij de pupil en kolenzwart of amber aan de buitenrand van de iris. Hazelnoot komt het meest voor in Zuid- en Oost-Europa alsook in het noorden van het Arabisch schiereiland en het Midden-Oosten, maar zelden in Oost-Azië. Het is niet eenvoudig hazelnoot te constateren. Soms wordt het voor bruin aangezien en soms voor groen, ofwel als lichtbruin en geel-bruin. Vooral de lichtbruine variant komt voor in het Midden-Oosten.

Amber en geel ogen                                                                                                                                                       Amberkleurige ogen hebben een goud/gele/koperen kleur. Dit zou komen door het pigment lipochroom.  Dit komt ook voor in violette en groene ogen. Bij dieren komen zij meer voor dan bij de mens. Bij de mens worden ze ook wel "kattenogen" genoemd. De gele ogen van sommige duiven bevatten het fluorescerende pigment pteridine. De gele ogen van de hoornuil bevatten het ptederine xanthopterine in de chromatoforen van het stroma (hier worden ze dan xantophoren genoemd).         In het menselijk oog kunnen ook gele puntjes voorkomen. Die worden veroorzaakt door het pigment lipofuscine (het zogenaamde lipochroom).

Groene ogen                                                                                                                                                                 Groene ogen bevatten weinig Melanie. Groene ogen worden wel eens gerelateerd aan licht haar zoals blond of rood. Maar bij mensen met donker haar worden zij ook aangetroffen. Zij komen echter het meest voor in het Midden-Oosten, Saoedi-Arabië, Iran, Turkije, Pakistan en India. De Pathanen (etnische Afghanen) worden genoemd: "Hare Ankheian Vaale" (deze met de groene ogen). In de Chinese en Griekse mythologie hebben de goden groene ogen, wellicht vanwege de zeldzaamheid bij mensen. Een zeer bekende foto die in 1985 op de cover van het National Geographic magazine verscheen, is een close-up van Sharbat Gula, een Pathanen-meisje met starende groene ogen. In 2002 werd zij opgespoord en kon ze worden geïdentificeerd door haar irissen te vergelijken met de foto.

Blauwe ogen                                                                                                                                                                   Blauwe ogen komen vrij algemeen voor in vooral Noord-Europa en in landen met een populatie van gedeeltelijk Noord-Europese afkomst zoals Canada, de Verenigde Staten, Australië en Zuid-Afrika, in mindere mate in Argentinië, Uruguay of Brazilië. In de rest van de wereld is de kleur zeldzaam. Ongeveer 2,2% van de wereldbevolking (zo'n 150 miljoen mensen) heeft blauwe ogen. Blauwe ogen hebben weinig Melanie in het stroma. De langere golflengten van het lichtspectrum worden geabsorbeerd en de kortere worden verstrooid (Rayleigh Verstrooiing). Deense wetenschappers hebben ontdekt dat de mutatie in het OCA2-gen, dat blauwe ogen veroorzaakt, tussen de 6000 en 10000 jaar geleden plaats moet hebben gevonden. Het onderzoek werpt de hypothese op dat mensen met blauwe ogen, van Denemarken via Turkije tot Jordanië, dezelfde voorouder hebben.                         De geografische plaats waar de mutatie zou hebben plaatsgevonden zou ten noordoosten van de Zwarte Zee zijn geweest.

De oogkleuren bij de mens.                                                                                                                                       Ongeveer 90% van alle mensen hebben een bruine oogkleur. De bruine kleur kan soms wat lichter op schijnen en soms juist heel donker ''ogen''. Sommige mensen hebben vaal bruine ogen.

Deze ogen kunnen flets en dof lijken.                                                                                                                       Er zijn ook mensen met meerdere kleuren in het oog. Bruin met groene stippen of bruin met een beetje blauw komt soms voor. Verreweg de meeste mensen hebben een standaard bruine oogkleur. In Europa is er meer diversiteit. In het zuiden van Europa komt de bruine oogkleur het meest voor, het noorden is hoofdzakelijk blauw gekleurd. In Nederland vindt men vooral blauwe ogen. Ook zijn er een handjevol mensen met groene ogen in Nederland. Samen met Scandinavië, Duitsland en de Baltische Staten behoort Nederland tot de landen waar men de lichtste oogkleur heeft.

Onderzoek.                                                                                                                                                                       In het verleden is er onderzoek uitgevoerd naar de oogkleur van de mens. Een opvallend verschijnsel is dat de groene oogkleur vaak in combinatie wordt gebracht met het hebben van rood hoofdhaar. Onderzoek bevestigt dit, al is het geen gegeven (het hoeft niet altijd zo te zijn). Het hebben van een rood haar is tevens een zeer zeldzaam verschijnsel.

Frequentie.                                                                                                                                                                     Bruin komt wereldwijd als oogkleur het meest voor omdat de genen die deze kleur veroorzaakt dominant zijn over alle andere kleuren. Groen komt, als het om dominantie gaat, op de tweede plek en blauw op de laatste. Alle andere kleuren, zoals grijs en amber, kun je het beste omschrijven als een mix van alle mogelijke oogkleuren met elk hun eigen melanine hoeveelheden. Bruin over groen en groen over blauw. De iris, of het regenboogvlies, is het gekleurde gedeelte van je oog. Het kan een aantal kleurtinten aannemen maar veruit de meest voorkomende kleur is bruin. In deze populatie zijn uiteraard nuances te omschrijven. Lichtbruin ''oogt'' heel anders dan donkerbruin. In Afrikaanse en Aziatische landen vind je zelfs mensen met extreem donkere irissen die bijna zwart lijken.

Waarom dan zeldzaam?                                                                                                                                               Er zijn simpelweg weinig dragers met het groene oogkleur gen. Groen is echter wel dominant over de blauwe en grijze oogkleur maar als er weinig ‘’groene DNA dragers zijn in de wereldwijde populatie’’ zal deze dus ook niet vaak voorkomen. Dragers met de groene oogkleur gen vind je vooral in Noord- Europa en in mindere mate Pakistan, India en het Midden-Oosten. Landen waar je vooral mensen tegen kunt komen met groene irissen zijn o.a. Noord-Nederland, Ierland, Noord-Duitsland, Denemarken, Zweden, Noorwegen, IJsland, Polen en Estland. Uiteraard komen andere lichte oogkleur vormen ook in deze landen voor. Mensen met een lichte haarkleur hebben vaker ook lichte irissen. Mensen met een donkere haarkleur hebben juist vaker donkere irissen. Net als bij de lichte oogkleur is er een verspreiding te zien in Europa en andere delen van de wereld. In de gebieden en landen waar ook lichte irissen voorkomt, vindt men ook vaker een van nature lichte haarkleur.

Melanine en oogkleur                                                                                                                                                 Mensen met bruine ogen hebben dus een hoge concentratie aan melanine (eumelanine). Naast eumelanine kan een oog meerdere soorten pigment bevatten. Feomelanine is een apart pigment dat vooral voorkomt bij mensen met rood hoofdhaar en een bleke huid.  Deze mensen hebben door de hoge concentratie feomelanine vaak groene of amberkleurige ogen. Wanneer een persoon naast een hoge concentratie ook een beetje eumelanine in het oog heeft worden de ogen lichtgroen. Wanneer de concentratie van eumelanine hoger wordt, en de concentratie feomelanine hetzelfde blijft, worden de ogen donkergroen. Mensen met amberkleurige ogen hebben bijna geen eumelanine in het oog en juist heel veel feomelanine. De feomelanine (lipochroom) zorgt voor een gele tint in het oog. Dit pigment is dus een soort geel pigment, al is het pigment zelf natuurlijk niet geel. Het oogt voor ons geel omdat het licht op die manier wordt gebroken door het pigment. Deze ‘’breken van het licht’’ heet rayleighverstrooiing. De iris lijkt geel of goudkleurig wanneer er licht op het oog valt.

Vader blauwe oogkleur gen (recessief)                                                                                                                     Moeder groene oogkleur gen (ominant)                                                                                                                   Kind 1 (groene ogen komen tot uiting)                                                                                                                     Kind 2 (groene ogen komen tot uiting)                                                                                                                     Vader blauwe oogkleur gen (recessief)                                                                                                                     Moeder blauwe oogkleur gen (recessief)                                                                                                                 Kind 3 (blauwe ogen komen tot uiting)                                                                                                                     Kind 4 (blauwe ogen komen tot uiting)                                                                                                                    In het klassieke bovenstaand voorbeeld is er 50% kans op een kind met blauwe ogen, en 50% kans op een kind met groene ogen. Let echter wel op. Het voorbeeld is een zeer simplistische weergave van overerving. Vooral bij oogkleuren is het overerving zeer complex. Meerdere genen (er zijn al meer dan 15 ontdekt!) zijn betrokken bij dit proces. Twee van deze genen zijn bijvoorbeeld OCA2 en HERC2. Sommige oogkleuren kunnen zelfs een generatie overspringen. De blauwe ogen van opa kunnen bijvoorbeeld tot uiting komen bij zijn kleindochter. Tevens hebben recessieve oogkleuren ook invloed op het fenotype (hoe het eruit komt te zien).  Het recessieve blauwe gen kan de dominante bruine ogen bijvoorbeeld lichter maken. De kinderen hebben dan vaak lichtbruine ogen die vaal of flets ogen. Een groene kleur kan alleen tot uiting komen als er in de familie een gen aanwezig is die lipochrome aan kan maken. Als deze niet aanwezig is, is de kans op groene ogen bijna nihil. Dit is tevens de reden waarom groene ogen zeer zeldzaam zijn. Genen voor de aanmaak van lipochroom zijn zeer zeldzaam. Er zijn, wereldwijd gezien, weinig mensen met deze genen.                                                                   

Kan mijn oogkleur veranderen?                                                                                                                                 Vraag jij je ook wel eens af of je oogkleur kan veranderen? Sommige mensen beweren dat het kan en claimen dat hun eigen oogkleur een aantal tinten is veranderd. Je oogkleur kan inderdaad ook veranderen, maar niet zo rigoureus dat het erg opvalt. De zon kan bijvoorbeeld invloed uitoefenen op de perceptie van je oogkleur. Als er bijvoorbeeld veel zonlicht op je iris valt lijkt of schijnt het doorgaans lichter op. Als er veel zonlicht op je iris valt (met name in de zomer) kan je oogkleur ook iets donkerder worden. Het pigment in je oog reageert namelijk op zonlicht. Niet alleen zonlicht kan de perceptie van je oogkleur veranderen. Ook kleding, make-up en natuurlijk je haarkleur kan je oogkleur veranderen. Uiteraard is er niets wezenlijk veranderd: het lijkt alleen maar zo. Vooral in dagen met veel zonlicht kan het lijken alsof je ogen opeens een andere kleur aannemen. Als je in de zon kijkt worden je pupillen kleiner. Ze trekken zich als het ware samen waardoor er minder zonlicht op je netvlies valt. Dit is ter bescherming van je netvlies omdat daar niet al te veel licht op mag vallen. Dit kan namelijk schadelijk zijn. Als je pupil kleiner wordt, wordt de oppervlak van je iris (het gekleurde deel) dus groter. De hoeveelheid pigment (melanine) verandert niet en blijft hetzelfde. Omdat die hoeveelheid nu op een groter oppervlak zit (alles is uitgerekt) wordt je oogkleur dus ook lichter en soms ook feller.

Rood haar en oogkleur                                                                                                                                                 Ook oogkleur kan natuurlijk niet ontbreken als we het over rood haar hebben. De groene oogkleur lijkt gelinkt aan het hebben van rood hoofdhaar. Dit is niet verwonderlijk want het gen verantwoordelijk voor het hebben van groene ogen is ook een mutatie. Dit gen zorgt voor de aanmaak van veel feomelanine. Dit is een pigment dat een beetje geelachtig op schijnt. Mensen met oranje, tot rood haar hebben vaak zeer lichtgroene of blauwgroene ogen. Wanneer er bijna geen ´´gewone´´ melanine (eumelanine) in het oog aanwezig, hebben mensen met rood haar bijna altijd amberkleurige ogen. Deze ogen zijn geel tot goudachtig van kleur. Wanneer men donkerrood haar aantreft zijn de ogen vaker donkerder van kleur.

Basis van de genetica                                                                                                                                                     Genetica wordt steeds belangrijker in de huidige maatschappij, nu het DNA steeds meer gebruikt wordt. Er zullen nog maar weinig mensen niet weten wat dit is, al is het alleen al door de vele misdaadprogramma’s op tv. Maar DNA wordt voor veel meer doeleinden gebruikt. Denk bijvoorbeeld aan het opsporen van erfelijke ziekten. De belangrijkste functie van het DNA is dat alle informatie voor de bouw van ons lichaam hierin ligt. In dit artikel wordt basis van de genetica uiteen gezet.

Waar zit het DNA?                                                                                                                                                         Het DNA zit in principe overal in je lichaam. Je lichaam bestaat uit cellen en deze cellen hebben celkernen.  Dit is de bewaarplaats voor je DNA. In de celkern zitten chromosomen, van ieder soort een. Ze zien eruit als een soort staafjes. Normaal gesproken hebben mensen 46 chromosomen, in 23 paren. 1 van die paren verschilt per man en vrouw. Dit zijn de gelachts-chromosomen. De vrouw heeft twee x-chromosomen, de man heeft een x- en een y-chromosoom. Op deze aantallen zijn uitzondering. Het Down-syndroom wordt bijvoorbeeld veroorzaakt door een derde exemplaar van chromosoom 21. Op de chromosomen liggen de genen. Deze genen bepalen, soms in samenwerking met andere genen, een eigenschap. DNA is dus de informatie waarin staat hoe je lichaam opgebouwd wordt. Hier staat bijvoorbeeld in wat voor kleur ogen je hebt en natuurlijk of je een man of vrouw bent, zoals hierboven al uitgelegd is.

Hoe werkt het DNA?                                                                                                                                                     Als je verwekt wordt krijg je van beide ouders een set chromosomen. Je hebt er in totaal 46, dus van elke ouder krijg je een paar chromosomen. Van je moede krijg je altijd 22 chromosomen plus een x-chromosoom, van je vader een x- of een y-chromosoom. Je vader bepaald je geslacht dus eigenlijk. Deze chromosomen gaan chromosomen paren vormen, en door de combinaties worden je eigenschappen bepaald.
Elk gen staat voor een bepaalde eigenschap. Je hebt dus een gen voor blond haar, maar ook voor zwart haar. Je hebt een gen voor blauwe ogen, maar ook voor bruine ogen. (Dit is eenvoudig uitgelegd, in werkelijkheid is het iets anders). Afhankelijk van wel gen je krijgt wordt de eigenschap bepaald. Genen kunnen dominant (overheersend) of recessief (zwak) zijn. Uiteraard overheersen de dominante genen de recessieve genen.  Dit leg ik uit aan de hand van de oogkleur
Je hebt een moeder met blauwe ogen en een vader met bruine ogen. Laten we er even vanuit gaan dat ze beide homogeen zijn, ze hebben dus twee identieke genen in hun DNA voor oogkleur. Je krijgt dan dus van je moeder een blauw gen en van je vader een bruin gen. Blauw is recessief en bruin is dominant. Dat betekent dat in jouw DNA het bruine gen overheerst, je krijgt dus bruine ogen. Dat blauw recessief is betekend dat je voor blauwe ogen altijd twee blauwe genen moet hebben.